استاد هادی عباسی خراسانی از اساتید بزرگوار حوزه علمیه قم در گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید به تفسیر آیه ۲۶ از سوره مبارکه بقره پرداخت که به موضوع «نحوه برخورد مؤمنین و کفار با تمثیلات خداوند در قرآن» اشاره دارد.
تفسیر آیه۲۶
این مفسر قرآن کریم در ابتدای گفتگو خاطرنشان کرد: قرآن کریم می فرماید:
﴿إِنَّ اللَّهَ لاَ يَسْتَحْيِي أَن يَضْرِبَ مَثَلًا مَّا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُواْ فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُواْ فَيَقُولُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَذَا مَثَلًا يُضِلُّ بِهِ كَثِيرًا وَيَهْدِي بِهِ كَثِيرًا وَمَا يُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفَاسِقِينَ﴾ (بقره/ سوره ۲، آیه ۲۶)
وی افزود: در آیات قبل و به خصوص آیه بیست و پنجم به بیان نتیجه علمی و عملی انسان های مؤمن و صالح اشاره شده بود؛ همچنین به بیان نعمت های الهی و بهشت و بیان خلودشان پرداخته شده بود. در این کریمه بیست و ششم، حضرت حق در پاسخ به اعتراض ها و مخالفت های مخالفین، بیان تمثیل دارند.
روش های تعریف اشیاء
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: در تعریف اشیاء، یا از حد یا از رسم و یا از تمثیل استفاده می شود؛ تمثیل یکی از راه هایی است و یکی از مسائل معرفتی است که با جامعه و با همه انسان ها سر و کار دارد؛ یعنی تمثیل را همه می فهمند.
وی اضافه نمود: مفاد این کریمه این است که خداوند ابا و حیایی ندارد که تمثیل های کوچک و بزرگ را داشته باشد؛ ولی نگاه انسان ها و مردم به این تمثیل ها، دو قسم است؛ نگاه قسمی از مردم به این تمثیل ها منفصله حقیقیه است؛ یعنی یا مؤمن و یا کافر بودند. در اینجا هم نگاه افراد به تمثیل و مثل های الهی است که کسانی که مؤمن هستند، می‌گویند: این مثل ها از جانب حق است؛ و کافران می‌گویند: خدا به این مثل ها، چه اراده کرده است.
ارتباط آیه به آیات قبلی
این شاگرد علامه حسن زاده آملی رضوان الله تعالی علیه خاطرنشان کرد: واژه های این آیه جدید است که باید بیان شود و ارتباط این آیه هم با آیات قبلی این است که تا کنون راجع به کفار و منافقین و مؤمنین بود. نتیجه عمل صالح و ایمان مؤمنین بیان شد. در اینجا دیدگاه آنها نسبت به مثل های الهی بیان می شود.
مفردات آیه
«حیاء»
وی افزود: در معنای لغوی «حیا» نوشته اند «لا یستحیی» از «حیا» است؛ ضدّ «حیا»، «وقاحت» است و «حیا» و «استحیا»، از حیات گرفته شده است (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، المصطفوي، حسن، ج ۲، ص ۳۳۸) گویا کسانی که وقاحت دارند و حیا ندارند، از زندگانی دور شده اند و به هلاکت رسیده اند؛ و کسانی که حیا دارند، به ایمان رسیده اند.
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: در فرمایشات امیرالمؤمنین علیه السلام هست که «لاَ إِیمَانَ کَالْحَیَاءِ»؛ (نهج البلاغة، الدشتي، محمد، ج ۱، ص ۳۳۴، حکمت ۱۱۳) «هل الإنسان الا الحیاء». حیا طوری است که حیات انسان را تأمین می کند.
«مَثَلاً»
صاحب الهی نامه در ادامه بیان کرد: گفتیم مثال دو چیزی است که در خصوصیات ذاتی همانند هم هستند. اما مَثَل دو چیزی هستند که در خصوصیات وصفی یکی هستند. (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، المصطفوي، حسن، ج ۱۱، ص ۲۵)
«بعوضة»
وی اضافه نمود: «بَعوضَة» از بعض است؛ به بعض هم بعض می گویند، به خاطر این است که شیئی تقسیم می شود و کوچک می شود. (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، المصطفوي، حسن، ج۱، ص۳۰۰)
وی افزود: یک بار ماده بعوضه در قرآن به کار رفته است و در اینجا به معنای پشه است؛ چون پشه کوچک و ظریف است، به آن بعوضه می گویند. در برخی روایات وارد شده است که قدرت باری تعالی همین موجود کوچک است؛ خداوند هرچه در حیوان بزرگی همانند فیل قرار داده است، در پشه هم قرار داده است؛ یعنی اگر فیل خرطوم دارد، پشه هم خرطوم دارد؛ مضاف به اینکه پشه دو بال دارد، ولی فیل ندارد (مجمع البيان في تفسير القرآن – ط مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، الشيخ الطبرسي، ج ۱، ص ۱۳۵) یعنی موجود کوچکی هست که همه خصوصیات را دارد و نشان عظمت باری تعالی است.
«فما فوقها» و دو احتمال در معنای آن
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: خدا ابایی ندارد از اینکه مثل بزند. «ما»، ابهامیه است. مثل چیزی که بعوضه است، «فما فوقها»؛ این «فما فوقها»، دو معنا دارد: «فما فوقها»، یک معنایش یعنی بالاتر از بعوضه و پشه؛ یعنی در تمثیلش هم از بعوضه و هم از بالاتر از پشه استفاده می کند؛ معنای دوم اینکه «فما فوقها» منتسب به «ما بعوضة» باشد؛ یعنی تمثیل بزند خداوند به پشه که کوچک است و ما فوق آن که موجود کوچک‌تر باشد؛ ما فوق، تمثیل در بالاتر باشد و یا در مادون پشه باشد.
اختلاف نحوه برخورد مؤمنین و کافرین با تمثیلات خداوند
این مفسر قرآن کریم در ادامه بیان کرد: در این آیه شریفه آمده است: «فأما الذین آمنوا فیعلمون أنه الحق من ربهم»؛ می‌دانند خدای با این عظمت ابایی از تمثیل پشه و بالاتر یا پایین تر ندارد؛ یعنی حضرت حق هم تمثیل به پشه می زند و هم غیر آن؛ اما نگاه انسان های مؤمن و کافر مختلف است؛ مؤمنان می گویند: این حق است؛ ولی کافران می گویند: «ماذا أراد الله بهذا مثلا»؛ این چه مثلی است که خدا می زند. عده ای با این تمثیل هدایت می شوند و عده ای ضلالت می یابند.
خروج فاسق از حقیقت فطری خود
وی افزود: در ادامه این آیه شریفه می خوانیم: «و ما یضل به إلا الفاسقین»؛ کسانی که فاسق هستند به این تمثیل ضلالت پیدا می کنند. به فسق، فسق می گویند، چون به معنای خروج است (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، المصطفوي، حسن، ج ۹، ص ۸۹)فاسق، گویا از حقیقت فطری اش خارج شده است.
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: می توانیم این استفاده را کنیم که در برخورد با تمثیل های الهی، مومنین می گویند: این تمثیل حق است و کفار هم تردید دارند؛ و کفار هم که فساق هستند، به وسیله تمثیل هدایت نمی‌شوند. از این کریمه استفاده می شود که یکی از راهنمایی های باری تعالی، تمثیل های اوست. باید بحث مثال و تمثیل در قرآن بررسی شود.
اشاره‌ای به تمثیلات در آیات قبل
وی اضافه نمود: اگر از اول سوره بقره بخواهیم تمثیل ها را فهرست کنیم، این آیه سومین مورد در بیان تمثیل است؛ تمثیل های قبلی راجع به منافقین داشت که «مثلهم کمثل الذی استوقد نارا …» و «أو کصیب من السماء …»؛ و این تمثیل سوم هم، تمثیل بعوضه یعنی پشه است. خداوند به پشه مثال زده است تا بگوید: «ان الله علی کل شیء قدیر»؛که این قسمت از آیه را در آیات قبل داشتیم و نتیجه توانایی باری‌تعالی بود، اینجا در مثال به پشه محقق شده است که خدا اِبا ندارد که مثال برای پشه یا ما فوق پشه بزند؛ و ما فوق پشه فیل باشد، یا مثال‌های دیگر باشد، یا حشراتی باشد که از پشه کوچک‌تر است.
کشف هزاران گونه از انواع حشرات خشکی و دریایی
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: امروزه نظر زیست شناسان این است که چندین هزار نوع حشرات داریم؛ چه دریایی و چه صحرایی؛ در دریا که جل الخالق عظم شأنه، موجودات دریایی دارد که بماند، صحرایی اش را هم دارد؛ و اینها همه دلیل بر عظمت باری تعالی است.
ویژگی های تمثیل
ویژگی اول: قابل استفاده برای عوام و خواص
وی افزود: نتیجه اینکه خداوند برای القای معارف از تمثیل استفاده می کند که کاملا قابل شناسایی و معرفت است و می شود برای معرفت و آگاهی، روی تمثیل حساب کرد. عرض کردیم که حد و رسم، برای صاحب نظران است و تمثیل، برای صاحب نظران و غیر آنان است.
.ویژگی دوم: تشبیه معقول به محسوس
این استاد برجسته حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: تشبیه معقول به محسوس از راه تمثیل است؛ و وجه شبه و وجه مشابهت بیان می شود و خصوصیات دیگر بیان نشده است. عرض کردیم مِثل، بیان خصوصیات ذاتی اشیاء است؛ در حقیقت یکی هستند؛ ولی تمثیل و مثال در حقیقت دو تا هستند، ولی در اوصاف یکی هستند.
فاسقین (کفار و منافقین)، در مَثَل از پشه هم کمتر هستند
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: می‌شود به عنوان تعلیل و معرفت تمثیلی استفاده کرد که گویا خداوند به منافقان و کفار می فرماید: شما فاسق هستید و در القای معارف ما حتی از پشه هم کمترید؛ و حتی معرفت پشه هم ندارید؛ چون پشه از معرفت تکوینی فاصله نگرفته، ولی شما فاصله گرفتید؛ در نتیجه این تمثیل، بیان قدرت الهی و سنخیت بین قدرت خدا و ضعف موجودات است ﴿وَ خُلِقَ الإِنسَانُ ضَعِيفًا﴾ (نساء/ سوره ۴، آیه ۲۸)
وی افزود: این انسان که اینقدر قدرت طلبی می کند، ضعیف است. باید برسیم که این ﴿وَخُلِقَ الإِنسَانُ ضَعِيفًا﴾،کمال است یا کمال نیست؛ وصف کمالی انسان است و یا وصف ضد کمال انسان است. با این حال، همه موجودات، محتاج به حضرت حق هستند و خدا ابایی از این تمثیلات ندارد. ان شاء الله بتوانیم در مقابل این تمثیل‌ها، راه هدایت برویم؛ تمثیل برای هدایت است. تمثیل، تشبیه معقول به محسوس است؛ انسان به محسوس، انس بیشتری دارد و تمثیل، کارش این است که بین معقول و محسوس، پل می‌شود.
معنای استحیای منفی
استاد هادی عباسی خراسانی از مفسرین قرآن کریم، در ادامه گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید خاطرنشان کرد: در اینکه معنای استحیای منفی و اینکه خداوند استحیا ندارد، بعضی ها به معنای ترک گرفته اند؛ و برخی عدم استحیا را به معنای عدم ترک گرفته اند و هراس و خشیتی که خدا ندارد و از او منفی است؛ و عده ای به معنای امتناع گرفته اند؛ همه اینها نزدیک به هم است؛ ولی حیا و شرم، معمولا صفتی است که از ذات باری تعالی نفی شده است؛ در نتیجه خداوند ابایی ندارد از اینکه مثلی داشته باشد و به موجودات ظریف و آنهایی که ارزشی ندارند، مثل بزند.
تمثیل، پل بین معقول و محسوس
وی افزود: تمثیل، راهی است که برای همه باز است. به عبارت بهتر مثل ها، برای تجهیز ذهن و آمادگی آن و حرکت انسان از محسوس به معقول است؛ یک وسیله معرفتی است. تمثیل هم نسبت به برخی مخاطبان اصلا فایده جدیدی ندارد؛ بلکه فایده مضاعف دارد و اشکالی ندارد. انسان، در عالم حس و خیال و عقل است؛ تشبیه معقول به محسوس، برازنده و از محسنات بدیعیه است. تمثیل و تشبیه، هر دو برای روان کردن مسائل عمیق علمی یا اجتماعی است.
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: تمثیل و مثل در تماثل و تشابه نوعی است و تشبیه در تشابه اوصافی است؛ گاهی هم یکی بر دیگری اطلاق می شود.
دو نگاه به تمثیل های قرآنی
وی اضافه نمود: نگاه به تمثیل های قرآنی، دو نگاه است؛ چرا که طبقه ها و طایفه هایی که نگاه می کنند، دو دسته است؛ یا از دید کفر است و یا ایمان؛ کفار با جهل و مؤمنان با حق حرکت می کنند؛ «ماذا اراد الله بهذا مثلا» یعنی همین. انسان های مؤمن، عالمانه حرکت می کنند و کفار، ظالمانه و جاهلانه حرکت دارند. ضلالت بر هدایت مقدم شده است، به خاطر اینکه اینها با کار خودشان، ضلالت را بر هدایت مقدم داشتند و از فطرت اولیه خود استفاده نکردند؛ ﴿فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَن يَشَاءُ وَيَهْدِي مَن يَشَاءُ﴾. (فاطر/ سوره ۳۵، آیه ۸)
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: خداوند عده ای را هدایت می کند و عده ای ضلالت می یابند. ضلالت، برای فاسقین است. آیه، هم نفی جبر دارد و هم نفی تفویض می کند. «بل أمر بین أمرین».(الإحتجاج، الطبرسي، أبو منصور، ج ۱، ص ۴۱۴) خدا، مضل ابتدایی نیست؛ بلکه بر اساس اختیار انسان است. ﴿وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ﴾؛ (بلد/ سوره ۹۰، آیه ۱۰) یا مؤمن است و یا کافر.
وی افزود: حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند، تمثیل به بعوضه دارد؛ چرا که با کوچکی اش واجد خیلی از حیوانات بزرگ است؛ مانند: فیل؛ علاوه اینکه دو عضو زیاده دارد؛ (مجمع البيان في تفسير القرآن – ط مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، الشيخ الطبرسي، ج ۱، ص ۱۳۵٫) عظمت موجودات را خداوند می‌خواهد بفرماید که بحث معتنابهی است که آیات خلقت را می توان استشهاد کرد.
۱۴۰۰/۰۹/۰۷
