استاد هادی عباسی خراسانی، از اساتید بزرگو.ار و برجسته حوزه علمیه قم در گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید به ادامه تفسیر ترتیبی قرآن کریم پرداخت.
این مفسر قرآن کریم، در هفدهمین قسمت از گفتگو، به تفسیر آیه ۲۵ از سوره مبارکه بقره، تحت عنوان «توصیف نعمت های بهشتی برای مؤمنان» پرداخت.
تفسیر آیه ۲۵
استاد عباسی خراسانی در ابتدای گفتگو به این آیه شریفه اشاره نمود:
(وَبَشِّرِ الَّذِين آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ كُلَّمَا رُزِقُواْ مِنْهَا مِن ثَمَرَةٍ رِّزْقًا قَالُواْ هَذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِن قَبْلُ وَأُتُواْ بِهِ مُتَشَابِهًا وَلَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ وَهُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾؛ (بقره/ سوره ۲، آیه ۲۵)
خلاصه جلسات گذشته
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: ذر آیات گذشته، به تحدی و اعجاز قرآن و کلام الهی بودن آن اشاره شد و اینکه قرآن کریم، مثل و همانند ندارد؛ اگر همه مخالفین همدست شوند، نمی توانند همانندش را بیاورند و نخواهند توانست.
وی افزود: در ادامه به این آیه رسیدیم که دوزخ، آتشگیره اش، خود مردم و سنگ ها هستند و آماده برای کافران است که جزای عملشان جز آتش، چیز دیگری نیست؛ در این کریمه ۲۵ با امر «بشّر»، آیه شریفه آغاز می شود. گویا در مقابل جزای کافرین و معاندین، جزای مؤمنین و صالحین بیان می شود.
معنای واژه های آیه
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: «بشّر»؛ از بشارت است و بشارت معمولا خبر و گزارش خوشحال کننده است؛ اما در اصطلاح قرآنی و اطلاقات قرآنی، اعمّ از خبر مسرت بخش و حزن انگیز است؛ چنان که دارد (و بشرهم بعذاب الیم).
وی افزود: بشارت را بشارت گویند، چون در بشره و پوست و چهره انسان، چه خبر مسرت بخش و چه غم انگیز، اثر می گذارد؛ از باب اینکه نشاط و غیر آن در چهره ظاهر می شود، بشارت می گویند. (مجمع البيان في تفسير القرآن – ط مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، الشيخ الطبرسي، ج ۱، ص ۱۲۹٫)
این استاد بزرگوار درس خارج حوزه علمیه قم اضافه نمود: در تعبیر ایمان قبلا داشتیم که ایمان، اعتقاد و باور است.
وی در ادامه به فقره «عملوا الصالحات» اشاره نمود و خاطرنشان کرد: صلاح یعنی شایسته. توجه دارید قبلا فساد و افساد به عنوان کار انسان های منافق بیان شد که ادعای اصلاحگری داشتند، ولی مفسد بودند؛ برای مومنان، صلاح مطرح شده است. (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، المصطفوي، حسن، ج ۶، ص ۲۶۶٫)
استاد عباسی به ادامه بیان از معانی واژگان در آیه پرداخت: «جنات» به معنای پوشش و پوشیدگی است از «جنّ»؛ جنین هم پوشیده می شود؛ جُنة به سپر می‌گویند، چون رزمنده را در پوشش قرار می دهد؛ جن هم نامرئی است؛ مجنون هم، عقلش پوشیده شده است. ﴿فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ﴾؛ (انعام/ سوره ۶، آیه ۷۶٫) شب هم پوشیدگی دارد؛ (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، المصطفوي، حسن، ج ۲، ص ۱۲۳٫) جنان، بر قلب اطلاق می‌شود؛ چون روحی مجرد است و قابل رؤیت نیست؛ (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، المصطفوي، حسن، ج ۲، ص ۱۲۲٫) از خود این کلمه جنت، پوشش استفاده می‌شود. دو اطلاق نسبت به باغ داریم: حدیقه و جنت؛ حدیقه به عنوان مدور بودن و دارای احاطه است و دیوار دارد؛ جنت به عنوان داشتن درختان فراگیر و با پوشش است؛ وجه دوم، در بهشت است. بهشت، پوشیده از درختان و انبوه درختان در آن هست.
این مفسر قرآن کریم در ادامه به بیان دیگر معانی واژگان در این آیه شریفه پر داخت:
«تجری»؛ جریان و استمرار و ادامه است؛
«أنهار»؛ جمع نهر، کوچکتر از بحر و بزرگتر از جدول بیان شده است؛
«رزق»، آنچه نافع برای انسان است؛ (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، المصطفوي، حسن، ج ۴، ص ۱۱۵٫)
«ثمره»، نتیجه شی است؛ (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، المصطفوي، حسن، ج ۲، ص ۲۸٫)
«أوتوا»، دادن است؛
«متشابه»، سنخیت است؛
«ازواج»، جمع زوج؛ زوج و زوجه، غلط مشهور است؛ ازواج جمع زوج است و اعم از مرد و زن است؛
«مطهره»، به معنای پاکی و آلوده نبودن است؛ (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، المصطفوي، حسن، ج ۷، ص ۱۲۷٫)
«خلود» هم، به معنی بقا و ماندن است. (المفردات في غريب القران، الراغب الأصفهاني، ج ۱، ص ۲۹۱٫)
دلالت آیه بر تمثل عالم دنیا برای عالم آخرت
صاحب کتاب «الهی نامه» در ادامه بیان کرد: آیه شریفه، در مقام این است که برای مؤمنان و کسانی که صاحبان کار شایسته هستند، بشارت بهشتی دهد که درختانی و نهرهایی دارد؛ هرچه میوه ای از این درخت استفاده کنند، می گویند: همانند این را قبلا به ما داده اند. این مطلب اصل اساسی است؛ الآن متشابه و همانندش را دیدیم؛ این بهترین دلیل بر تمثل عالم دنیا برای عالم آخرت است.
﴿وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ﴾ (آل عمران/ سوره ۳، آیه ۱۳۳٫)
وی افزود: این بهشت نعمت ها و میوه هایی دارد که می گویند: نمونه این را در دنیا داشتیم؛ سبب این میوه، ایمان و عمل صالح است که در دنیا خدا به ما داده است؛ این میوه ها متشابه است و این نعمت ها به خاطر شکرگزار بودن است. ﴿فَأَمَّا إِن كَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ فَرَوْحٌ وَرَيْحَانٌ وَجَنَّةُ نَعِيمٍ﴾ (واقعه/ سوره ۵۶، آیه ۸۸ و ۸۹٫) اینها همه را نعمت های الهی می دانند و می‌گویند: اینها از حضرت حق است؛ به خاطر اعمال شایسته ما به ما عنایت کرده است.
تفاوت نعمت های دنیا با نعمت های آخرت
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: احتمال دیگر این است که نعمت های آخرت، مشابه دنیا است؛ با این تفاوت که نعمت های آخرت، بر خلاف دنیا استمرار دارد. از «جنات تجری من تحتها الانهار» استفاده می شود که رابطه انسان بهشتی با بهشت، رابطه مالک و مملوک است؛ بهشت، کاملا در اختیار آنها است؛ اعمالشان، علت تکوینی بهشت است؛ از اینها جدا نیست.
وی افزود : ان شاء الله خدا به همه ما توفیق دهد که جزو کسانی باشیم که مؤمن و صالح باشیم که علت تکوینی ﴿لَهَا مَا كَسَبَتْ﴾، (بقره/ سوره ۲، آیه ۲۸۶) را به دست آوریم. ﴿وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِينَ﴾، (توبه/ سوره ۹، آیه ۴۹٫)؛ به خاطر کارهای آنها است. جنات هم، به خاطر اعمال بهشتیان است. تفاوت ملکیت اینجا با عالم آخرت این است که در عالم آخرت، ملکیت اعتباری نیست، ولی در دنیا اعتباری است؛ در آخرت تکوینی و حقیقی است.
این استاد درس خارج حوزه در ادامه بیان کرد: عرض شد که آیه ۲۵ از سوره مبارکه بقره، در واقع نتیجه آیات گذشته است و بشارت و مژده به کسانی است که هم ایمان آوردند و هم عمل صالح و شایسته دارند.
لزوم حسن فاعلی و حسن فعلی برای بهشتی شدن
استاد عباسی خراسانی در ادامه گفتگو با خبرنگار نشست دوره ای اساتید خاطرنشان کرد: انسان ها در کارشان اگر هم حسن فاعلی داشتند و هم حسن فعلی، هم کار خوب بود، و هم از انسان خوب و مؤمنی و صالح و پاکی صادر شد، این کار ارزشمند است. ﴿وَبَشِّرِ الَّذِين آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ﴾.
وی افزود: وصف به شیء، مشعر به علیت است؛ عنوان «آمنوا»، مشعر به حسن فاعلی است؛ و «عملوا الصالحات»، مشعر به حسن فعلی است؛ آنهایی که کارشان خوب است و خودشان جزو خوبان هستند، «أن لهم جنات». «لام» به معنای اختصاص، ملیکت یا ارتباط، هر یک از این معانی که باشد، یعنی حقیقت بهشت برای اینها است.
در بهشت، جنات منشأ جریان نهرها است
این مفسر قرآن کریم در ادامه به فقره «تجری من تحتها الانهار» پرداخت؛ «مِن» در اینجا می شود گفت: «مِن» ابتداییه و نشویه است؛ یعنی خود «جنات»، منشأ و سبب جریان نهرها هستند. «تجری»؛ یعنی خود جنات، سبب جریان انهار هستند. به عبارت بهتر این انهار، رشد و زیبایی شان، خود انبوهی آنها (جنات را به خاطر پوشش درختان زیاد می گویند) منشأ انهار، خود جنات است.
احتمالات در معنای «رزقنا من قبل»
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: درباره «کلما رزقوا» باید گفت: یک موجبه کلیه است؛ هر زمان که به آنها رزق داده می شود؛ «رُزِقُوا»، به عنوان فعل مجهول آمده است؛ یعنی، رزق های متعدد و گوناگونی است که منتسب به حضرت حق است و منتسب به خود نکردند.
وی افزود: از این جنات و انهار، رزقی می رسد؛ میوه ای و نعمتی از این درختان استفاده می کنند؛ می گویند این رزق، آن چیزی است که از قبل داده شده بودیم؛ همان میوه و رزقی بود که قبلا داشتیم.
۱) مراد به آن بهشت باشد؛ هر گاه نعمتی در بهشت باشد، می گویند در همین بهشت دریافت کرده ایم.
۲) احتمال دیگر اینکه من قبل، عالم قبل از قیامت کبری باشد؛ یعنی برزخ؛ این همان نعمتی است که از قبل، در عالم برزخ داده شدیم. بنابر این احتمال، این آیه دلیل بر این است که دو گونه نعمت است؛ نعمت عالم برزخ و رزق عالم قیامت کبری. بنابراین احتمال، برزخ دالان ورودی به قیامت کبری است؛ تا برزخی نباشد، قیامتی نیست.
۳) احتمال دیگری است که این «هذا الذی رزقنا من قبل»، یعنی دنیا؛ نه برزخ و نه قیامت و نعمت های بهشتی؛ ما این نعمت را قبلا در دنیا داده شدیم.
عبارت «کلما رزقوا منها»، به بحث تجسم اعمال در قیامت اشاره دارد
این استاد برجسته حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: نظر ما همین وجه است؛ با توجه به اینکه دنیا است، تحلیل این است: مراد به این نعمت، ﴿يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُّحْضَرًا﴾ (آل عمران/ سوره ۳، آیه ۳۰) هر انسانی آنچه کسب کرده؛ آنجا می بیند؛ به عبارتی ﴿جَزَاء وِفَاقًا﴾ (نبأ/ سوره ۷۸، آیه ۲۶) است؛ یعنی این چیزی که در بهشت نصیب ما شده است، علت و سببش در دنیا نصیب ما شده است؛ ﴿لَهُم مَّا يَشَاؤُونَ فِيهَا وَلَدَيْنَا مَزِيدٌ﴾ (ق/ سوره ۵۰، آیه ۳۵) طبق همین آیه، ایمان و عمل صالح و اخلاق و روان سالم و نفس مطمئنه، نتیجه این است که از قبل رزق داده شده بودند.
وی اضافه نمود: ان شاء الله در مباحث آینده تحت عنوان «تجسم اعمال» می رسیم. هر کاری انسان کند، در عالم آخرت تمثل پیدا می کند. می شود از این آیه شریفه استفاده کنیم هر موقعی که یک رزقی به آنها داده شود، می گویند: از قبل روزی داده شده بودیم، نتیجه اعمالشان است. هر شامگاه و هر بامداد که رزق داده می شود، می گویند: «هذا الذی رزقنا من قبل»؛ هم بیان این است که نعمت را به خدا نسبت می دهند.
– تشابه نوعی و تفاوت فردی نعمت های بهشتی با نعمت های دنیا
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: نعمت های متشابهی دارند؛ «لا تکرار فی التجلی» (شرح فصوص الحکم، الکاشانی، عبدالرزاق، ج ۱، ص ۱۲۹) به خصوص در عالم آخرت که محدودیت نیست، تشابه نوعی هست؛ ولی تشابه فردی ندارند؛ یعنی به عبارت بهتر هر نعمتی که به آنها داده می شود شاید به لحاظ تشابه نوعی، مشابه قبلی باشد؛ ولی به لحاظ فرد، نامحدود است. این «هذا الذی رزقنا من قبل» شکرگزاری توفیقی است که در دنیا به آنها داده شده است.
این مفسر قرآن کریم در ادامه بیان کرد: در سوره واقعه هست: ﴿لَّا مَقْطُوعَةٍ وَلَا مَمْنُوعَةٍ﴾ (واقعه/ سوره ۵۶، آیه ۳۳) نه قطع می شود و نه حد و حصر دارد. می گویند: نمونه اش را داشتیم، ولی فرد جدیدی است. «لکل جدید لذة» (جمهره الامثال، العسكري، أبو هلال، ج ۲، ص ۱۸)
طهارت ظاهری و باطنی همسران بهشتی
وی افزود: عبارت دیگر «لهم» باز تکرار شد؛ معلوم می شود مقامات دیگر است. لام هم همان احتمالات اختصاص، ملکیت ارتباط و… را دارد.
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: در بهشت ازواج مطهره است که هر دو طهارت را دارا هستند؛ طهارت ظاهری دارند و ناپاکی هایی که در دنیا از دماء ثلاثه داشتند، در آخرت طهارت ظاهری را دارند. آلودگی باطنی را ندارند. ﴿لَّا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ﴾ (واقعه/ سوره ۵۶، آیه ۷۹) انسان های مؤمن را جز مطهرون، مس نمی کنند. مردان و زنان بهشتی مطهر هستند. در دنیا مطهر بودند ﴿وَالطَّيِّبَاتُ لِلطَّيِّبِينَ﴾ (نور/ سوره ۲۴، آیه ۲۶) ﴿وَ نَزَعْنَا مَا فِي صُدُورِهِم مِّنْ غِلٍّ﴾ (حجر/ سوره ۱۵، آیه ۴۷) غل، کینه و حسد و حقد و حرص نداشتند؛ در آخرت هم همین حالت را دارند. ﴿لَهُمْ دَارُ السَّلاَمِ﴾ (انعام/ سوره ۶، آیه ۱۲۷) در بهشتی که محل سلام است، قرار می گیرند.
ازواج اعم از زن و مرد است.
۱٫۸- حسن فعلی و حسن فاعلی، سبب خلود در بهشت
ضمیر «هم» در «هم فیها خالدون»، به «الذین آمنوا و عملوا الصالحات» می خورد. خلود دارند؛ این نعمت هایشان جاودانه است. در خلود، بین اشاعره و معتزله اختلاف است. مراد از خلود، ابدیت است؛ نعمت هایشان، نعمت های سلب شده نیست؛ مدت قصیر نیست، بلکه طولانی است؛ به عبارت بهتر، اینها به نتیجه ای رسیدند که «خالدین فیها ابدا»؛ همیشه خالد هستند. ﴿قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ﴾ (اسراء/ سوره ۱۷، آیه ۸۴) شاکله اینها به دوام رسیده است. هم حسن فاعلی و هم حسن فعلی داشت؛ نتیجه این دو حسن رسید به مرحله ای که هم فیها خالدون. این نعمت ها از آنها سلب نمی شود. ﴿فَأَمَّا إِن كَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ فَرَوْحٌ وَرَيْحَانٌ وَجَنَّةُ نَعِيمٍ﴾ (واقعه/ سوره ۵۶، آیه ۸۸ و ۸۹) اینها هم متفاوت است و مراحل دیگری است.
۱٫۹- همسانی افراد در قیامت در بهشت و جهنم
اینها همان طور که بهشت خالد است، بهشتی ها هم خالد هستند؛ عینیت با بهشت یافتند و هستند که هستند. برترین بشارت هایی که در این کریمه هست، بشارت به بهشت است؛ بشارت به نعمت ها و رزق همیشگی است؛ همسانی و همسرانی که طیب و طاهر هستند؛ مانند دنیا، ﴿وَالطَّيِّبَاتُ لِلطَّيِّبِينَ﴾ دوزخ برای کفار و جنت هم برای مؤمنین و متقین. در این آیات از انسان های وارسته و قبول شده در درگاه حق که اندیشه و انگیزه صائب دارند صحبت شده است.
ارزاق بهشتی از جانب خداوند است
وی افزود: این نهرها هم از خود بهشت است؛ ﴿تَجْرِي مِن تَحْتِهِمُ الأَنْهَارُ﴾ (یونس/ سوره ۱۰، آیه ۹) چرا که خرمی و خوشحال بودن بهشت را دارند. آب هایی که باعث آبادانی بهشت است، از خود بهشت است؛ نه علت زائده. فزونی نعمت ها، و این مطلب، دلیل بر مراتب نعمت ها است. کسانی هم که اینها نسبت می دهند که در واقع رازقشان است، ذات باری تعالی و حضرت حق است
«گفت بر هر خوان که بنشستم خدا رزاق بود» (غزلیات حافظ، غزل ۲۰۶)
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: در زیارت جامعه کبیره آمده است: «بیمنه رزق الوری» (کلیات مفاتیح الجنان، قمی، شیخ عباس، ج ۱، ص ۸۵)
وی اضافه نمود: مرتضی علی، رزاق بود. ﴿رَّضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ﴾ (بینه/ سوره ۹۸، آیه ۸) نعمت های پایان ناپذیری در بهشت دارند. تا برسیم که این، چگونه مقدمه آیات دیگر است.
﴿وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ (یونس/ سوره۱۰، آیه ۱۰)
﴿وَ قَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ﴾ (فاطر/ سوره ۳۵، آیه ۳۴) هیچ ناراحتی ندارند.
﴿وَمَا هُم مِّنْهَا بِمُخْرَجِينَ﴾ (حجر/ سوره ۱۵، آیه ۴۸) خارج از بهشت نمی شوند.
﴿إِلَّا قِيلًا سَلَامًا سَلَامًا﴾ (واقعه/ سوره ۵۶، آیه ۲۶) این نتیجه حالاتشان است.
میزان ارتباط افراد با اسماء الله در دنیا علت اختلاف آنها در درجات بهشت
این مفسر قرآن کریم خاطرنشان کرد: بهشت اسماء مختلفی دارد؛ بهشت عدن، فردوس، نعیم، مأوا، خلد، سلام، مقامة، وسیلة؛ چون برخی نظرشان این است که بهشت وسیله است که همه اینها را فراهم کرده است. بهشتی ها به عدد اسماء الهی که در دنیا سر و کار داشتند، برایشان بهشت سازی می شود. در برخی آیات ﴿لَّهُمْ دَرَجَاتٌ﴾ (انفال/ سوره ۸، آیه ۴) است و برخی ﴿هُمْ دَرَجَاتٌ﴾؛ (آل عمران/ سوره ۳، آیه ۱۶۳) «لهم درجات»، بهشت را آماده می کنند؛ ولی برخی خودشان بهشت و درجات بهشت هستند.
مصادیق اهل ایمان و عمل صالح
وی افزود: ان شاء الله جزو مؤمنین باشیم و به تعبیر امام باقر علیه السلام، «بشر الذین آمنوا و عملوا الصالحات»، مصداقش امیرالمؤمنین و ائمه علیهم السلام و شیعیان هستند؛ این آیه سه مصداق دارد.
استاد عباسی خراسانی در ادامه بیان کرد: در شأن نزول آیه دارد که این آیه راجع به حمزه سید الشهدا و علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است. هم بیان مفهومی و مصداقی؛ روایات معمولا بیان مصادیق است.
وی اضافه نمود: در مبانی اصولی رسیدیم که بیان مصادیق، منافاتی با وسعت مفهوم و با کلیت آن ندارد؛ اوصاف بهشتیان این گونه است؛ کسی که داخل در بهشت برسد نه موت دارد و نه خروج. رزقنا الله ایانا و ایاکم.
