یکی دیگر از مصادیق صراط مستقیم، امیر مؤمنان علیه السلام است؛ حضرت سرّ الأنبیاء و المرسلین حضرت امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند: «و أنا الصراط». (شرح توحید صدوق، القمي، القاضي سعيد، ج ۱، ص ۶۲۲)
استاد هادی عباسی خراسانی از اساتید بزرگوار حوزه علمیه قم در گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید به بیان تفسیر سوره مبارکه حمد پرداخت. این مفسر قرآن کریم در این قسمت از گفتگو به بیان تبیین آیاتی از سوره مبارکه حمد پرداخت.
مصادیق صراط مستقیم در روایات
این مفسر قرآن کریم در ادامه تفسیر آیات سوره حمد به بیان مصادیق صراط مستقیم بر اساس روایات اشاره نمود.
الف: اهل بیت علیهم السلام
وی اضافه نمود: این نکته بسیار مهمی است که در آیات الهی ما کاملا روشن و مبرهن است؛ ائمه ما فرمودند: «نحن و الله الصراط المستقیم». (بحار الأنوار – ط دارالاحیاء التراث، العلامة المجلسي، ج ۲۴، ص ۱۴) و بر این مطلب قسم نیز خوردند.
ب: امیرالمؤمنین علیه السلام
استاد عباسی خراسانی در ادامه بیان کرد: یکی دیگر از مصادیق صراط مستقیم، امیر مؤمنان علیه السلام است؛ حضرت سرّ الأنبیاء و المرسلین حضرت امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند: «و أنا الصراط». (شرح توحید صدوق، القمي، القاضي سعيد، ج ۱، ص ۶۲۲)
وی افزود: برای علی علیه السلام ائمه دیگر ما فرمودند: «عَلِيٌّ هُوَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِيمُ». (بصائر الدرجات، الصفار القمي، محمد بن الحسن، ج ۱، ص ۷۸٫) یا فرمودند: «الصراط المستقیم امیر المؤمنین علی الاطلاق». (بحار الأنوار – ط دارالاحیاء التراث، العلامة المجلسي، ج ۳۵، ص ۳۶۶٫)
این استاد حوزه علمیه قم اضافه نمود: پس می شود این حرف را گفت که انسان در صراط مستقیم و حرکت و مسافرت از الله به الله، از حقّ به حقّ، از ربّ العالمین تا مالک یوم الدّین هر لحظه باید بگوید مرا در صراط مستقیم یعنی با ولایت قرار بده. من عرضم این است که با ولایت می شود صراط مستقیم را پیمود. بدون ولایت صراط مستقیم هیچ قابل پیمایش نیست.
ج: عمل صالح
وی خاطرنشان کرد: از این رو وقتی از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام سؤال می کنند صراط مستقیم چیست؟ حضرت می فرمایند: «فذلک الطریق الواضح من عمل فی الدنیا عملا صالحا فإنه یسلک علی الصراط إلی الجنة ». (بحار الأنوار – ط دارالاحیاء التراث، العلامة المجلسي، ج ۱۰، ص ۶۱) خیلی راه روشن است. هیچ تاریکی در آن نیست. فقط نتیجه اش عمل صالح است. عمل شایسته و صالح عملی است که همراه با ولایت باشد.
د: معرفت امام علیه السلام
استاد عباسی خراسانی در ادامه بیان کرد: امام صادق علیه السلام فرمودند: «اهدنا الصراط المستقیم یعنی الطریق و معرفة الامام». (تفسير القمي، القمي، علي بن ابراهيم، ج ۱، ص ۲۸٫) امام را بشناسید؛ صراط مستقیم است؛ با امام حرکت کنید با صراط مستقیم حرکت کردید.
وی افزود: می شود گفت حرکت در صراط مستقیم و مسافرت از حق به حق معیت خاصه باری تعالی است. خدا یک معیت مطلقه است که برای همه هست. ﴿وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ﴾. (حدید/ سوره ۵۷، آیه ۴) اگر ما با خدا بودیم ﴿وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ﴾. (عنکبوت/ سوره ۲۹، آیه ۶۹٫) این معیت با متقین و محسنین جایی است که صراط مستقیم تمثل یافته است.
تفسیر صراط مستقیم در روایات
تفسیر اول: پیمودن مسیر محبت خداوند
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: از امام صادق علیه السلام پرسیدند: این «إهدنا الصراط المستقیم» چیست؟ فرمودند: «ای أي ارشدنا الصراط المستقيم ملازمة للزوم الطریق المؤدی الی محبتک». (مستدرك سفينة البحار، النمازي، الشيخ علي، ج ۶، ص ۲۶۸) و مانع این راه هواهای ما است. هوا در مقابل هدا است. و هدی در مقابل هوی است.
تفسیر دوم: درخواست توفیق اطاعت در آینده مانند گذشته
این استاد درس خارج حوزه علمیه اضافه نمود: امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند: «إهدنا الصراط المستقیم أی ادم لنا توفیقه الذی أطعناک به فی ما مضی من ایامنا حتی نطیعک کذلک فی مستقبل أعمارنا» (تفسير الإمام العسكري، المنسوب الى الإمام العسكري، ج ۱، ص ۴۴٫) ما در گذشته عبد تو بودیم این در آینده هم برای ما باشد. پس صراط مستقیم اینگونه صراط مستقیمی است.
تفسیر سوم: صراط مستقیم پل بین بهشت و جهنم
این مفسر قرآن کریم در ادامه بیان کرد: ائمه علیهم السلام هم صراط مستقیم و هم ابواب صراط مستقیم هستند؛ و ما اگر به صورت انسانی برسیم که صورت انسانی به سیرت انسانیت است. و سیرت انسانیت امام صادق علیه السلام فرمودند: «هی الطریق المستقیم إلی کل خیر و الجسر الممدود بین الجنة و النار» (شرح توحید صدوق، القمي، القاضي سعيد، ج ۱، ص ۵۵۱) صراط مستقیم پلی است که انسان از فراز جهنم و نقمات می گذرد و به حقیقت جنت می‌رسد. نعوذ بالله از خطرات صراط مستقیم.
تفسیر چهارم: صراط دنیا و صراط آخرت
وی افزود: مفضل از امام صادق علیه السلام پرسیدم صراط مستقیم چیست؟ فرمودند: دو صراط است. صراط در دنیا و در آخرت. صراط در دنیا «هو الإمام المفترض الطاعة» است. راه امام را بروید؛ صراط در آخرت آن است که اگر مراقبت نکند ما را جهنمی می‌کند. (مسند الإمام الصادق أبي عبد الله جعفر بن محمد علیه السلام، العطاردي، الشيخ عزيز الله، ج ۶، ص ۲۰۶٫) پس این صراط خیلی عجیب است. دنیا و آخرت را صراط تحت پوشش دارد. برای همین این صراط در آیات بعدی توصیف شده است. «صراط الذین أنعمت» صراط کسانی که به آنها نعمت دادی پس صراط مستقیم صراط اهل نعمت است.
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: در صراط مستقیم انسان مسافر از حقّ به حقّ است و دنیا و آخرتش در تحت پیمایش این صراط است. پس جواب این سؤال که از کجا آغاز می شود و به کجا انجام می شود؟ از حقّ به حقّ است. در دنیا و آخرت است. صراط مستقیم اینگونه صراطی است. در دنیا حقیقت صراط امامت و ولایت است و در آخرت هم حقیقت صراط جز جنت چیز دیگری نیست.
«يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً فَادْخُلِي فِي عِبَادِي فَادْخُلِي فِي عِبَادِي» (فجر/ سوره ۸۹، آیه ۲۷ – ۳۰) پایان صراط مستقیم نه تنها جنت اوصاف که جنت ذات است. و این خیلی چیز مهمی است. ان شاء الله اهل هوا نباشیم و اهل هدا باشیم.
این مفسر قرآن کریم در ادامه بیان کرد: در کریمه آخرین آیه سوره مبارکه حمد عرض شد که بیان و تبیین اهدنا الصراط المستقیم است. گویا سالک در سوره مبارکه حمد که سیر و سلوک را با ستایش آغاز می کند و با نیایش و با دعا ادامه می دهد، در عبادت و استعانتش که تشخص و تعین عبادت و استعانت به هدایت است آن هم هدایت به صراط مستقیم در کریمه «صراط الذین انعمت علیهم» (سوره فاتحه، آیه ۷)، بیان و تفسییر صراط مستقیم است.
وی در ادامه بیان کرد: «صراط الذین….» بدل از صراط مستقیم است. قانون بدل این است که به جای آن اصل می نشیند. «اهدنا الصراط المستقیم» (فاتحه/ سوره ۱، آیه ۶٫) این صراط مستقیم صراط کسانی است که به آنها نعمت دادی، «غیر المغضوب و لا الضالین»
این استاد حوزه علمیه قم افزود: کریمه هفتم سوره مبارکه هفتم بیان کریمه ششم است که نیایش انسان است «اهدنا الصراط المستقیم» (فاتحه/ سوره ۱، آیه ۶) عرض شد محضرتان که صراط منعم علیهم کسانی که مورد نعمت هستند صراط شهیدان، پیغمبران، صدیقان و صالحان است. کسانی که با نعمت نبوت و صداقت و صلاح و شهادت مورد تنعم باری تعالی قرار گرفتند. مصداق «انعمت علیهم» (فاتحه/ سوره ۱، آیه ۷) این گروه ها هستند.
صراط مستقیم صراط صاحبان نعمت
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: نکته قابل دقتی که در کریمه «صراط الذین انعمت علیهم غیر المغضوب علیهم و لا الضالین» (سوره حمد، آیه ۷) است، این است که صراط مستقیم صراط صاحبان نعمت است. این صاحبان نعمت به خود حضرت حق نسبت داده شده است. صراط کسانی که توی خدا به آنها انعام کردی. انعام یعنی اینکه دیگری را در یک آرامش و در یک ستایش و حالت تنعم و خوش گواری قرار دادن است. انعام در سوره حمد منتسب به خود حضرت حق است.
انتساب خوبی‌ها به خداوندو انتساب بدی‌ها به انسان
این استاد درس خارج حوزه علمیه در ادامه بیان کرد: آنهایی که در مقابل هستند، اینها نسبت داده نشده است. می شود مطلب مهم را گفت که خوبی ها منتسب به حضرت حقّ است و بدی ها منتسب به خود انسان. انتساب انعام به باری تعالی ولی غضب و ضلالت خیر این ادب است.
وی در همین زمینه اضافه نمود: حضرت ابراهیم علیه السلام می گویند: «فاذا مرضت فهو یشفین» (شعراء/ سوره ۲۶، آیه ۸۰) مریضی نسبت به خود و شفا را نسبت به باری تعالی می دهند.
استاد عباسی افزود: کسانی که رحمانی هستند، انتساب نعمت را به باری تعالی دارند؛ ولی غضب و ضلالت منتسب به او نیست. اگر هست با واسطه است. مباشر کسی است که در مسیر می رود، نه حضرت حق باری تعالی. کسانی که راه شیطان را می‌روند، اغوایی که برای بقیه دارد به حضرت حق نسبت می دهد. «بما اغویتنی» (حجر/ سوره ۱۵، آیه ۳۹) اغوا را به حضرت حقّ نسبت می دهد.
وی در ادامه بیان کرد: اگر ما خوبی ها را منتسب به او بدانیم که تکوینا خوبی ها و آرامش ها منتسب به حضرت حق تعالی است، ما موحد هستیم. در مسیر رحمانیت حرکت می کنیم. اگر بدی ها را به خودمان نسبت دهیم، در مسیر ادب حرکت می کنیم. ادب این است که خوبی ها را به حق و بدی ها را خود نسبت دهیم. چون آفرینش حق جز به خوبی نیست.
صاحب کتاب الهی نامه خاطرنشان کرد: در آیات دیگر در مقابل منعم علیهم که صراط مغضوب علیهم و ضالین است، گفتیم یک صراط مستقیم دیگر بیشتر نداریم و راه های فرعی استفاده شده از این است. اسم قبولی ها که بیاید مردودی ها معلوم می شود.
ضالین در قرآن چه کسانی هستند
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: ضالین در قرآن جزو کسانی هستند که مشرک هستند. شرک اعمّ از جلیّ و خفیّ است که ریا است. «وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا بَعِيداً» (نساء/ سوره ۴، آیه ۱۱۶)؛ «من یتبدل الکفر بالایمان فقد ضل سواء السبیل» (بقره/ سوره ۲، آیه ۱۰۸) اعتقاداتشان به انحراف رفته است؛ شبهه داشتند و ایمانشان تبدیل به کفر شده است، به جای اینکه اهل ایمان شوند.
وی افزود: می توان گفت اگر کسی مشکل اخلاقی داشت، در ضلالت و گمراهی است. «فویل للقاسیة قلوبهم من ذکر الله اولئک فی ضلال مبین» (زمر/ سوره ۳۹، آیه ۲۲)؛ «الا بذکر الله تطمئن القلوب» (الرعد/ سوره ۱۳، آیه ۲۸٫)
رابطه ضلالت و عملکرد انسان ها
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: یکی از نکات، یادآوری نعمت های الهی است. کسانی که سخت دل هستند، اهل خوش‌گواری نیستند و در قهر هستند نه مهر و جزو ضالّ هستند.
وی اضافه نمود: ضلالت دیگر به کار آدم، عملکرد و کارکرد انسان ها بر می گردد؛ اگر عملکرد او انحرافی باشد، جزو ضالین است. «و من یفعل منکم فقد ضل سواء السبیل» (ممتحنه/ سوره ۶۰، آیه ۱) فعل انسان است.
الف: اولین چیزی که انسان را به ضلالت می رساند
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: اولین چیزی که انسان را به ضلالت می رساند، نداشتن توحیدِ فعلی است. کارش را برای خدا انجام ندهد. «لا مؤثر فی الوجود الا الله» (قواعد العقائد، الطوسي، الخواجة نصير الدين، ج ۱، ص ۷۴) از کتل های سیر و سلوک و دست اندازهای سخت است «و المخلصون فی خطر عظیم» (المحجة البيضاء، الفيض الكاشاني، ج ۷، ص ۸۳٫) هر لحظه نیاز به مراقبت داریم.
وی افزود: ضلالت به طور مطلق اعتقادی، اخلاقی، اندیشه ای یا انگیزه ای یا در کار، یا در علم و یا در عمل و چه در جهل و چه درجهالت است. «و یعلّمکم الکتاب و الحکمة و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین» (جمعه/ سوره ۶۲، آیه ۲)
ب: چه چیزی انسان را از ضلالت خارج می کند
این استاد درس خارج حوزه در ادامه بیان کرد: آنی که انسان را از ضلالت خارج می کند، علم و حکمت است. حکمت جامع علم و عقل و علم و عمل است. اینها مصادیق ضالین در قرآن است؛ و از آن طرف، مصادیق منعم علیهم را عرض کردیم که پیامبران، صدیقین، شهدا و صالحین هستند.
صراط مستقیم چرا صفتش به صاحبان نعمت است؟
وی اضافه نمود: نکته زیبایی است! عرض ما این است به خاطر این که نعمت در همه جا حاضر است، قابل محدودیت نیست. متصف به خود باری تعالی است. «و ان تعدوا نعمة الله لا تحصوها» (نحل/ سوره ۱۶، آیه ۱۸)؛ «الحمد لله الذی لا یبلغ مدحته القائلون ولا یحصی نعمائه العادون» (نهج البلاغة – ط دار الكتاب اللبناني، السيد الشريف الرضي، ج ۱، ص ۳۹، خطبه)
دلیل نسبت صراط مستقیم به نعمت
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: صفت صراط مستقیم به نعمت برای همه جایی بودن نعمت است که همه جا حاضر است. هر موجودی و هر مخلوقی تحت اشراف که نعمت های الهی با حالت جمعی است. دعا و نیایش جمعی طلب هدایت به صراط مستقیم مقید شده به کسانی که صاحب نعمت هستند. به لحاظ تکوینی همه نعمت هستند اگر قدردان نعمت بودند همه در هدایتند. هدایت تکوینی است که به تشریعی می رسند. از هدایت خلقت موجودات شروع می شود تا «هدی للمتقین» (بقره/ سوره ۲، آیه ۲)
قانون تثلیث انسان‌ها در این آیه
وی افزود: آیه شریفه متعرض سه گروه می شود:
- منعم علیهم
- مغضوب علیهم
- ضالین
هر یک خاصیت خود را دارند. اصل در اینها منعم علیهم است. انسان‌ها یکی از این سه قسم هستند. این قانون تثلیث انسان و مردم و گروه‌ها در چندین سوره قرآن ساری و جاری است.
وی در ادامه بیان کرد: سوره مبارکه بقره با آن عظمت که طولانی ترین سوره قرآن با ۲۸۶ آیه است، جز توضیح این سه گروه چیز دیگری نیست؛ گروه اهل نعمت، اهل غضب و دارای ضلالت و انحراف.
این مفسر قرآن کریم خاطرنشان کرد: ان شاء الله در جلسه آینده ببینیم چند قسم نعمت داریم. تمام هستی را نعمت فرا گرفته است. آیاتی که می گوید: «یضلّ من یشاء» (الرعد/ سوره ۱۳، آیه ۲۷) و «یهدی من یشاء» (نور/ سوره ۲۴، آیه ۴۶) ضلالت را نسبت داده است.
وی افزود: این آیات قبلش هدایت و ضلالت انسان است و باید گفت که مع الواسطه است؛ به لحاظ مراتب بعدی است. در فلسفه می گوییم «الماهیة موجودة» (الحاشية على الإلهيات، الملا صدرا، ج ۱، ص ۱۳۳)؛ ولی موجود بالوجود است یا بنفسه. «من یضلل الله فلا هادی له» (اعراف/ سوره ۷، آیه ۱۸۶) ضلالت نسبی است. ضلالت با توجه به ضلالت خودش؛ مانند مشیة الله است که بدون مشیت انسان تحقق نمی یابد. وجود نسبت است نه اصالت.
